A subsistência por si da alma humana e das partes corpóreas em Tomás de Aquino

Autores

  • Pedro Thyago dos Santos Ferreira UFRJ

DOI:

https://doi.org/10.35920/arf.v23i2.48671

Palavras-chave:

alma humana, partes corpóreas, subsistência por si, Tomás de Aquino, human soul, corporeal parts, per se subsistence, Thomas Aquinas

Resumo

Tomás de Aquino defende que a alma e as partes corpóreas humanas são subsistentes por si, levando a duas dificuldades. Primeiro, algo é classificado como subsistente por si quando não existe enquanto parte constituinte de uma substância. Assim, a subsistência por si refere-se às substâncias e não às suas partes. Segundo, Tomás defende que a subsistência por si da alma humana permite inferir a sua incorruptibilidade, mas que a subsistência por si das partes corpóreas não permite semelhante conclusão. Assim, dever-se-ia distinguir os significados de ‘subsistência por si’ quando aplicada à alma humana e às partes corpóreas. O presente artigo, portanto, discute estes problemas mediante duas perguntas: (1) Pode-se atribuir a subsistência por si às partes de uma
substância? (2) Há diferença no significado da noção de subsistência por si quando aplicada à alma humana e às partes corpóreas?

Referências

Primárias

ARISTÓTELES

Categorias. In: Categorias. Da Interpretação. Tradução em português de Ricardo Santos. Lisboa: Imprensa Nacional/Casa da Moeda, p. 59-143. [abreviatura: Categorias].

On the Soul. Tradução em inglês de J. A. Smith. In: BARNES, J. (ed.). The Complete Works of Aristotle. Princeton: Princeton University Press, p. 1405-1517. [abreviatura: De Anima].

TOMÁS DE AQUINO

-1889. Pars prima Summae theologiae. Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita. Vol. IV-V. Roma: Typographia Polyglotta.

-1906. Tertia pars Summae theologiae. Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita. Vol. XI-XII. Roma: Typographia Polyglotta.

Summa contra gentiles, liber primus et secundus. Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita. Vol. XIII. Roma: Typis Riccardi Garroni.

Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis. Edição de P. Mandonnet. Vol. I-II. Paris: Lethielleux.

Summa contra gentiles, liber quartus. Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita. Vol. XV. Roma: Commissio Leonina-Typis Riccardi Garroni.

Sententia libri Metaphysicae, a libro VII ad libro VIII, [Online]. Textum Taurini editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit. In: ______. 2000. Opera Omnia. Edição eletrônica de E. Alarcón. Produtor: Corpus Thomisticum. Disponível em: <https://www.corpusthomisticum.org/cmp07.html>. Acesso em: 09/06/2019.

Commentary on Aristotle’s De Anima, [Online]. Edição bilíngue, latim-inglês, de K. Foster e S. Humphries. New Haven: Yale University Press. Produtor: St. Thomas Aquinas’s Works in English. Disponível em: <https://isidore.co/aquinas/DeAnima.htm>. Acesso em: 10/05/2019. [abreviatura: In De Anima].

On the Power of God, [Online]. Edição bilíngue, latim-inglês, de The English Dominican Fathers. Westminster/Maryland: The Newman Press. Produtor: St. Thomas Aquinas’s Works in English. Disponível em: <https://isidore.co/aquinas/QDdePotentia.htm>. Acesso em: 07/07/2019. [abreviatura: De Pot.].

a. Quaestio disputata de spiritualibus creaturis, [Online]. Textum Taurini editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit. In: ______. 2000. Opera Omnia. Edição eletrônica de E. Alarcón. Produtor: Corpus Thomisticum. Disponível em: <https://www.corpusthomisticum.org/qds.html>. Acesso em: 09/06/2019.

b. Quaestiones disputatae de potentia, quaestio III, [Online]. Textum Taurini editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit. In: ______. 2000. Opera Omnia. Edição eletrônica de E. Alarcón. Produtor: Corpus Thomisticum. Disponível em: <https://www.corpusthomisticum.org/qdp3.html>. Acesso em: 09/06/2019.

Super librum De causis expositio. Edição de H.-D. Saffrey. Fribourg-Louvain: Société Philosophique-Nauwelaerts.

Quodlibet IX, [Online]. Textum Taurini editum et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit. In: ______. 2000. Opera Omnia. Edição eletrônica de E. Alarcón. Produtor: Corpus Thomisticum. Disponível em: <https://www.corpusthomisticum.org/q09.html>. Acesso em: 09/06/2019.

Commentary on the Metaphysics, [Online]. Edição bilíngue, latim-inglês, de J. P. Rowan. Chicago: H. Regnery Company. Produtor: St. Thomas Aquinas’s Works in English. Disponível em: <https://isidore.co/aquinas/Metaphysics.htm>. Acesso em: 13/08/2019. [abreviatura: In Metaphys.].

Quaestiones de anima. A newly Established Edition of the Latin Text with an Introduction and Notes. Edição de J. Robb. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies.

De ente et essentia. Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita. Vol. XLIII. Roma: Editori di San Tommaso, p. 315-381.

O Ente e a Essência. Edição bilíngue, latim-português, de Odilão Moura. Rio de Janeiro: Presença. [abreviatura: De ente].

Sentencia libri De anima. Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita. Vol. XLV.1. Roma-Paris: Commissio Leonina-J. Vrin.

Suma Contra os Gentios: Livros I e II. Vol. 1. Edição bilíngue, latim-português, de Odilão Moura. Porto Alegre: Escola Superior de Teologia São Lourenço de Brindes/Sulina. [abreviatura: Cont. Gent.].

Suma Contra os Gentios: Livros III e IV. Vol. 2. Edição bilíngue, latim-português, de Odilão Moura. Porto Alegre: EDIPUCRS/Edições EST. [abreviatura: Cont. Gent.].

Questions Quodlibétiques, [Online]. Edição bilíngue, latim-francês, de J. Ménard. Produtor: Projet Docteur Angélique. Disponível em: <http://docteurangelique.free.fr/livresformatweb/questionsdisputees/Quodlibet.ht m>. Acesso em: 05/08/2019. [abreviatura: Quodl.].

-2014. Commentaire des sentences, Livre II: La creátion et les creatures, [Online]. Edição bilíngue, latim-francês, de J. Ménard. Produtor: Projet Docteur Angélique. Disponível em: <http://docteurangelique.free.fr/bibliotheque/sommes/SENTENCES2.htm>. Acesso em: 09/07/2019. [abreviatura: In Sent.].

Suma teológica: teologia, Deus, Trindade (I parte, questões 1-43). Vol. 1. 3a edição. Edição bilíngue, latim-português, de A. Vannucchi et al. São Paulo: Loyola. [abreviatura: Summa Theol.].

Questões Disputadas sobre a Alma. 2a edição. Edição bilíngue, latim-português, de L. Astorga. São Paulo: É Realizações. [abreviatura: Q. de Anima].

Suma teológica: os sacramentos (III parte, questões 60-90). Vol. 9. 2a edição. Edição bilíngue, latim-português, de A. Vannucchi et al. São Paulo: Loyola. [abreviatura: Summa Theol.].

Suma teológica: a criação, o anjo, o homem (I parte, questões 44-119). Vol. 2. 5a edição. Edição bilíngue, latim-português, de A. Vannucchi et al. São Paulo: Loyola. [abreviatura: Summa Theol.].

Questões Disputadas Sobre as Criaturas Espirituais. Edição bilíngue, latim- português, de C. Nougué. São Paulo: É Realizações. [abreviatura: De spirit. creat.].

Commentaire des sentences, Livre I: Dieu et sa Trinité, [Online]. Edição bilíngue, latim-francês, de S. Pronovost. Online. Produtor: Projet Docteur Angélique. Disponível em: <http://docteurangelique.free.fr/bibliotheque/sommes/SENTENCES1.htm>. Acesso em: 09/07/2019. [abreviatura: In Sent.].

Commentaire du Livre des causes, [Online]. Edição bilíngue, latim-francês, de S. Pronovost. Produtor: Projet Docteur Angélique. Disponível em: <http://docteurangelique.free.fr/bibliotheque/philosophie/commentairelivresdescau ses.htm#_Toc11077518>. Acesso em: 09/07/2019. [abreviatura: In De Causis].

Secundárias

ABEL, D. 1995. Intellectual Substance as Form of the Body in Aquinas. American Catholic Philosophical Quarterly, v. 69, p. 227-236. DOI: https://doi.org/10.5840/acpaproc19956918

BAZÁN, B. C. 2010. On Angels and Human beings: Did Thomas Aquinas succeed in demonstrating the Existence of Angels?. Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, v. 77, n. 1, p. 47-85. DOI: https://doi.org/10.3917/ahdlm.077.0047.

BAZÁN, B. C. 2011. The Creation of the Soul According to Thomas Aquinas. In: EMERY JR, K.; FRIEDMAN, R. L.; SPEER, A. (eds.). Philosophy and Theology in the Long Middle Ages: A Tribute to Stephen F. Brown. Leiden-Boston: Brill, p. 515-569. DOI: https://doi.org/10.1163/ej.9789004169425.i-1006.86.

BAZÁN, B. C. 1997. The Human Soul: Form and Substance? Thomas Aquinas’ Critique of Eclectic Aristotelianism, [Online]. Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, v. 64, p. 95-126. Produtor: Jstor. Disponível em: <https://www.jstor.org/stable/44403949>. Acesso em: 08/02/2021.

CORY, T. S. 2017. Reditio Completa, Reditio Incompleta: Aquinas and the Liber de Causis, prop. 15, On Reflexivity and Incorporeality. In: FIDORA, A.; POLLONI, N. (eds.). Apropriation, Interpretation and Criticism: Philosophical and Theological Exchanges between the Arabic, Hebrew and Latin Intellectual Tradition. Barcelona-Roma: Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales, p. 185-229. DOI: https://doi.org/10.1484/M.TEMA-EB.4.2017178.

CROSS, R. 1997. Is Aquinas’ Proof for the Indestructibility of the Soul Successful? British Journal for the History of Philosophy, v. 5, n. 1, p. 1-20. DOI: https://doi.org/10.1080/09608789708570953.

FISHER, K. A. 2017. Thomas Aquinas on the Metaphysical Nature of the Soul and its Union with the Body, [Online]. New York. 210 p. [Tese (Doutorado)]. Syracuse University. Produtor: Syracuse University Libraries Surface. Disponível em: <https://surface.syr.edu/etd/707>. Acesso em: 20/01/2019.

GALLUZZO, G. 2014. Aquinas Commentary on the Metaphysics. In: AMERINI, F.; GALLUZZO, G. (eds.). A Companion to the Latin Medieval Commentaries on Aristotle’s Metaphysics. Leiden-Boston: Brill, p. 209-254. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004261297_007.

GALLUZZO, G. 2009. Averroes and Aquinas on Aristotle’s Criterion of Substantiality. Arabic Sciences and Philosophy, v. 19, n. 2, p. 157-187, Setembro. DOI: https://doi.org/10.1017/S0957423909990014.

GEACH, P. 2006. Form and Existence. In: DAVIES, B. (org.). Aquinas's Summa Theologiae: Critical Essays. Lanham: Rowman and Littlefield, p. 111-128. DOI: https://doi.org/10.1007/978-1-349-15356-5_3.

KENNY, A. 2004. Aquinas on Mind. Cambridge: Routledge.

KLIMA, G. 2001a. Aquinas’s Proofs of the Intellect from the Universality of Human Thought, [Online]. Proceedings of the Society for Medieval Logic and Metaphysics, v. 1, p. 19-28. Produtor: Society of Logic and Metaphysics. Disponível em: <https://faculty.fordham.edu/klima/SMLM/PSMLM1.pdf> Acesso em: 12/06/2019.

KLIMA, G. 2001b. Reply to Bob Pasnau on Aquinas’s Proofs for the Immateriality of the Intellect, [Online]. Proceedings of the Society for Medieval Logic and Metaphysics, v. 1, p. 37-44. Produtor: Society of Logic and Metaphysics. Disponível em: <https://faculty.fordham.edu/klima/SMLM/PSMLM1.pdf>. Acesso em: 12/06/2019.

LENZI, M. 2007. Alberto e Tommaso sullo statuto dell’anima umana. Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, v. 74, p. 27-58. DOI: https://doi.org/10.3917/ahdlm.074.0027

NOVAK, J. 1987. Aquinas and the Incorruptibility of the Soul, [Online]. History of Philosophy Quarterly, Illinois, v. 4, n. 4, p. 405-421, Outubro. Produtor: Jstor. Disponível em: <https://www.jstor.org/stable/27743828>. Acesso em: 08/02/2021.

O’CALLAGHAN, J. 2015. The Immaterial Soul and Its Discontents. Acta Philosophica: Rivista internazionale di filosofia, Roma, v. 24, n. 1, p. 43-66. DOI: https://doi.org/10.1400/229720.

OWENS, J. 1987. Aquinas on the Inseparability of the Soul from Existence. The New Scholasticism, v. 61, n. 3, p. 249-270. DOI: https://doi.org/10.5840/newscholas198761312.

PASNAU, R. 1998. Aquinas and the Content Fallacy. The Modern Schoolman, v. 75, p. 293-314. DOI: https://doi.org/10.5840/schoolman199875431.

PASNAU, R. 2001. Comments on Gyula Klima, ‘Aquinas’s Proofs of the Immateriality of the Intellect’, [Online]. Proceedings of the Society for Medieval Logic and Metaphysics, v. 1, p. 29-36. Produtor: Society of Logic and Metaphysics. Disponível em: <https://faculty.fordham.edu/klima/SMLM/PSMLM1.pdf>. Acesso em: 12/06/2019.

PASNAU, R. 2004. Thomas Aquinas on Human Nature: A Philosophical Study of Summa theologiae Ia 75 – 89. Cambridge: Cambridge University Press.

STUMP, E. 2003. Aquinas. London: Routledge.

WIPPEL, J. 2007. Thomas Aquinas and the Axiom “What is received is received according to the mode of the receiver”. In: WIPPEL, J. (ed.). Metaphysical Themes II. Washington: The Catholic University of America, p. 113-122. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctt284x88.9.

ZÁCHIA, E. I. 2013. Subsistent Parts: Aquinas on the Hybridism of the Human Soul, [Online]. Ottawa. 259 p. [Tese (Doutorado)]. University of Ottawa. Produtor: uO Research. Disponível em: <https://ruor.uottawa.ca/handle/10393/24114>. Acesso em: 10/02/2019.

ZAVALLONI, R. 1951. Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes: textes inédits et étude critique. Louvain: Ed́ ition de l’Institut Supeŕ ieur de Philosophie.

Downloads

Publicado

2021-12-10