Contributos para o estudo da potamonímia portuguesa a norte do Mondego

Autores

DOI:

https://doi.org/10.24206/lh.v6i3.33930

Palavras-chave:

Toponímia. Etimologia. Potamónimo. Estrato. História do português.

Resumo

Apresenta este artigo uma proposta de caracterização etimológica da potamonímia portuguesa situada a norte do rio Mondego, com base na recolha e análise de um subconjunto dos nomes de rios reunidos no Reportório Toponímico de Portugal (Continente), publicado pelo Serviço Cartográfico do Exército em 1967, e na Carta Militar de Portugal a 1:25 000. Inscrevendo-se na discussão dos estratos linguísticos a considerar na história linguística do referido território, a exposição salienta, por um lado, o contraste dos potamónimos portugueses setentrionais com os meridionais e, por outro, destaca a afinidade desse reportório com a toponímia de regiões peninsulares limítrofes ou próximas, designadamente, com a Galiza. Os dados reunidos permitem concluir que a potamonímia do terço norte de Portugal tem origem maioritária em itens do léxico comum latino-romance. No entanto, guarda igualmente um importante património pré-latino cuja morfologia tem sido objeto de estudo e debate no contexto da hipótese do europeu antigo.

Biografia do Autor

Carlos Rocha, Ministério da Educação Portugal / Ciberdúvidas da Língua Portuguesa

Doutor em Linguística, na especialidade de Linguística Histórica, pela Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa. Professor do ensino secundário, está destacado como coordenador executivo do Ciberdúvidas da Língua Portuguesa.

Referências

ACADEMIA DAS CIÊNCIAS DE LISBOA. Portugaliae Monumenta Histórica a saeculo VIII post Christum usque ad quintum decimum – Inquisitiones (PMH Inq.). Lisboa, 1888 e ss.

AEBISCHER, P.. Études de Stratigraphie Linguistique. Berna: Editions Francke Berne, 1978.

ANDERSEN, H. (Ed.). Language Contacts in Pre-History: Studies in Stratigraphy. Amesterdão/Filadélfia: John Benjamins Publishers Company, 2003.

AZEVEDO, M. L. S. M. Toponímia moçárabe no antigo condado conimbricense. Tese (doutoramento em Linguística). Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, Coimbra, 2006.

BARROCA, M. J. Fortificações e Povoamento no Norte de Portugal (Séc. IX a XI). Portvgalia, Nova Série, vol. XXV, p. 181-203, 2004.

BASCUAS. E. Estudios de Hidronimia Paleoeuropea Gallega. Santiago de Compostela: Servicio de Publicacións e Intercambio Científico – Universidade de Santiago de Compostela, 2002.

BASCUAS. E. Hidronimia y Léxico de Origen Paleoeuropeo en Galicia. Corunha: Edición do Castro, 2006.

BASCUAS. E. Novos Estudos de Hidronimia Paleoeuropea Galega. Vigo: Universidade de Vigo, 2014.

BEIRANTE, M. A. Onomástica Galega em Duas Cidades do Sul de Portugal: Santarém e Évora. Revista da Faculdade de Ciências Sociais e Humanas. p. 103-110, 1991.

BOISSELLIER, S. The Portuguese territory before modern-day Portugal: roots or precedents? A geo-historical reflection, Imago Temporis, Medium Aevum, III, p. 45-66, 2009.

BOULLÓN AGRELO, A. I.; SOUSA FERNÁNDEZ, X. (Coord.) Cartografía dos apelidos de Galicia. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. Disponível em http://ilg.usc.es/cag/. Acesso em: 1 maio 2020.

BROCARDO, T. Tópicos de História da Língua Portuguesa. Lisboa: Edições Colibri, 2014.

BÚA, C. Dialectos indoeuropeos na franxa occidental hispânica. In: Galicia fai dous mil anos. O feito diferencial galego. I. Historia, vol.. I. Santiago de Compostela: Museo do Pobo Galego/A Editorial da Historia, p. 51-98, 1997.

BÚA, C. Hidronimia e teonímia. In: KREMER, D. (Org.). Onomástica Galega II – Onimia e onomástica prerromana e a situación lingüística do noroeste peninsular, Santiago de Compostela: Universidade, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2009. p. 91-155.

CABEZA QUILES, F. C. Os nomes de lugar. Topónimos de Galicia: a sua orixe e o seu significado, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 1992.

CAMPBELL, L.; MIXCO, M. J. A Glossary of Historical Linguistics, Edimburgo: Edinburgh University Press, 2007.

CENTRO DE INFORMAÇÃO GEOESPACIAL DO EXÉRCITO. CIGeoE-SIG – Visualizador de Informação Geográfica. Lisboa. Disponível em: http://sli.uvigo.gal/DdD/. Acesso em 15 jan 2020.

COELHO, A. Nomes de deuses lusitânicos. Revista Lusitana, vol. I, p. 371-375, 1888-1889.

COROMINES, J.; PASCUAL, J. A. Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico. Versão eletrónica. Madrid: Editorial Gredos, 2012.

DWORKIN, S. N. A History of the Spanish Lexicon: a Linguistic Perspective, Oxford: Oxford University Press, 2012.

ESTRAVIZ, I. Dicionário Estraviz. Versão 3.0. Santiago de Compostela: Associação Galega da Língua, 2019. Disponível em: http://www.estraviz.org/xanza . Acesso em: 19 mar 2020.

FERNANDES, A. A. Toponímia Portuguesa. Exame a um Dicionário. Arouca: Associação de Defesa da Cultura Arouquense, 1999.

FERNANDES, M. A.; CARDEIRA, E. Toponímia do povoamento rural: os continuadores do latim QUINTĀNA e seus derivados. In: GALVÃO, V. C. et al (Ed.), Língua Portuguesa: ultrapassando fronteiras, unindo culturas: Anais do IV Simpósio mundial de estudos de língua portuguesa. Goiânia: FUNAPE, 2013. p. 1913-1921.

FERNANDES, M. A.; CARDEIRA, E. Notas sobre toponímia portuguesa medieval. Monografia 11 Da Revista Galega De Filoloxía. 11, p. 149-174, 2017. Disponível em: http://illa.udc.es/rgf/monografias.html. Acesso: 31 jan 2020.

FERNÁNDEZ OCHOA, C.; MORILLO CERDÁN, A. La romanización atlántica: modelo o modelos de implantación romana en el noroeste peninsular, Portvgalia, Nova Série, vol. 36, Porto, DCTP-FLUP, p. 183-197, 2015.

FERREIRO, M. Gramática Histórica Galega – II: Lexicoloxía. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento, 2001.

FIGUEIREDO, C. Novo Dicionário da Língua Portuguesa. Lisboa: Livraria Clássica, 1913.

GARCÍA ARIAS, X. L. Toponimia Asturiana: el Porqué de los Nombres de Nuestros Pueblos. Oviedo: Editorial Prensa Asturiana, 2005. (Disponível em: http://mas.lne.es/toponimia/index.php?leer=513&palabra=sella; Acesso: 15 jan 2018)

GILDERSLEEVE, B. L.; LODGE, G. Latin Grammar. Scarborough, Ontario: Nelson Canada, 1992.

GONZÁLEZ RUIBAL, A., RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R.; AYÁN VILA, X. Buscando a los púnicos en el noroeste. Mainake, XXXII (I), p. 577-600, 2010.

GUERRA, A. Nomes Pré-Romanos de Povos e Lugares do Ocidente Peninsular. Tese (doutoramento em História Clássica). Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, 1998.

HOUAISS, A; VILLAR, M. S.; FRANCO, F. M. M. (Ed.). Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa. Rio de Janeiro: Editora Objetiva, 2001.

INSTITUTO GEOGRÁFICO NACIONAL. Sistema de Información Geográfica Nacional de España (SIGNA). Disponível em http://signa.ign.es/signa/. Acesso em: 25 mar 2020.

INSTITUTO GEOGRÁFICO DO EXÉRCITO. Carta Militar de Portugal 1:25 000, Lisboa.

KRAHE, H. Die Struktur der alteuropäischen Hydronymie. AAWL 5, p. 286-348, 1962.

KRAHE, H. Unsere ältesten Flussnamen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1964.

KREMER, D. Da contribuição da Romanística alemã para os estudos de Linguística Histórica portuguesa: Joseph M. Piel e Harri Meier. In: Castro, I. (ed.). Atas do XII Encontro da Associação Portuguesa de Linguística, Lisboa: Associação Portuguesa de Linguística, p. 445-455, 1997.

JORDÁN CÓLERA, C. Presente, pasado y futuro de la Paleohispanística.. In: VELA TEJADA, J.; FRAILE VICENTE, J. F.; SÁNCHEZ MAÑAS, C. (Ed.). STUDIA Classica Caesaraugustana. Vigencia y presencia del mundo clásico hoy. XXV años de Estudios Clásicos en la Universidad de Zaragoza. Zaragoza: Prensas de la Universidad de Zaragoza, 2015. p. 301-338.

LAUTENSACH, H. Über die topographischen Namen arabischen Ursprungs in Spanien und Portugal (Arabische Züge im geographischen Bild der Iberischen Halbinsel I). Erde, p. 219-243, 1954.

LOPES, D. Nomes Árabes de Terras Portuguesas. Lisboa: Sociedade de Língua Portuguesa e Círculo David Lopes, 1968.

MACHADO, J. P. Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa. Lisboa: Livros Horizonte, 2003.

MARTÍNEZ LEMA, P. Toponimia das Comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na Documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV). Tese (doutoramento em Filologia Galega). Faculdade de Filologia, Universidade de Santaigo de Compostela, 2010.

MARTÍNEZ LEMA, P. Ad populandum: toponímia e repovoamento no sul da Galiza alto-medieval. Revista de Filología Románica, 35, p. 141-165, 2018.

MONTEAGUDO, E. A lingua no tempo, os tempos da lingua. O galego, entre o portugués e o castelán Gallæcia. In: NEGRO ROMERO, M.; ÁLVAREZ BLANCO, R.; MOSCOSO MATO, E. Estudos de lingüística portuguesa e galega. Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da Universidade de Santiago de Compostela, 2017, p. 17-60.

MORALEJO, J. J. Hidronimia prerromana de Gallaecia. In: KREMER, D. Onomástica Galega II: – Onimia e onomástica prerromana e a situación lingüística do noroeste peninsular. Santiago de Compostela: Universidade, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2009. p. 37-90.

MORALEJO LASSO, A. Toponimia Gallega y Leonesa. Santiago de Compostela: Editorial Pico Sagro, 1977.

NOGUEIRA, C. F. O conceito geográfico-linguístico de Galécia Maior. In: CASTRO, I. (org.) Sete Ensaios sobre a Obra de J. M. Piel, Lisboa: Publicações do Instituto de Linguística da Faculdade de Letras de Lisboa, 1988. p. 76-103.

NOONAN, M. Genetic Classification and Language Contact. In: HICKEY, R. (ed.) The Handbook of Language Contact, Malden/Oxford: Wiley-Blackwell, 2010. p. 48-65.

PÉREZ CAPELO, C. Toponimia e variación dialectal. Os topónimos rematados en -oa, -oá, -úa, -uá, Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2015.

PIEL, J.-M. As águas na toponímia galego-portuguesa. Boletim de Filologia. Tomo VIII, p. 153-197, 1947.

PIEL, J.-M. Estudos de Linguística Histórica Galego-Portuguesa. Lisboa: Imprensa Nacional /Casa da Moeda, 1989.

PIÑEYRO MASIDE, P. O. [Notas de leitura] Pizarro, José Augusto de Sotto Mayor (ed.), 2007 – Inquisitiones. Inquirições gerais de D. Dinis: 1284, Lisboa, Academia das Ciências de Lisboa. Revista da Faculdade de Letras: História. III Série, vol. 9, p. 424-426, 2008. Disponível em http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/6746.pdf. Acesso em: 15 fev 2020.

POKORNY, J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Berna e Munique: Francke Verlag, 1959-1989.

REAL ACADEMIA GALEGA. Dicionario da Real Academia Galega, Santiado de Compostela. Disponível em https://academia.gal/dicionario. Acesso em: 20 out 2019.

RIBEIRO, O.; LAUTENSACH, H.; DAVEAU, S. Geografia de Portugal. I.: A Posição Geográfica e o Território, Lisboa: Edições João Sá da Costa, 1987.

RIO-TORTO, G. et al. Gramática Derivacional do Português. 2.ª edição. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2016.

REAL ACADEMIA GALEGA/XUNTA DE GALICIA. Toponimia de Galicia, Disponível em https://toponimia.xunta.gal/pt . Acesso em: 25 fev 2020.

ROCHA, C. Etimologia dos Hidrotopónimos de Portugal Continental: História Linguística de um Território. Tese de doutoramento. Lisboa: Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, 2017.

ROCHA, C. Estratigrafia linguística da hidrotoponímia de Portugal continental, Revista de Estudos da Linguagem, v. 26, n.º 3, p. 1057-1093, 2018.

SANTAMARINA, A. (Ed.). Diccionario de diccionarios da Lingua Galega. 3.ª ed. CD-ROM. Corunha: Fundación Barrié de la Maza, 2003. Disponível em: http://sli.uvigo.gal/DdD/. Acesso em: 27 fev 2020.

SECO, M. (Ed.). Léxico Hispánico Primitivo (Siglos VIII a XII). Madrid: Real Academia Española, 2003.

SERVIÇO CARTOGRÁFICO DO EXÉRCITO. Reportório Toponímico de Portugal – Continente. Lisboa: Ministério do Exército, 1967.

SILVA, R. V. M. O Português Arcaico. Uma Aproximação: Volume I. Léxico e Morfologia. Lisboa: Imprensa Nacional/Casa da Moeda, 2008.

TEIXEIRA, Abade T. Vocabulário transmontano (do concelho de Moncorvo). Revista Lusitana, vol XIII, p. 110-126, 1910.

VASCONCELOS, J. L. Notas philologicas. Revista Lusitana, VIII, p. 63-70, 1918.

VASCONCELOS, J. L. Amostra de toponímia portuguesa. Revista Lusitana, XXI, p. 58-63, 1918.

VASCONCELOS, J. L. Antroponímia Portuguesa. Lisboa: Imprensa Nacional, 1928.

VASCONCELOS, J. L. Opúsculos – vol. III: Onomatologia. Coimbra: Imprensa da Universidade, 1931.

VIARO, M. E. Etimologia. São Paulo: Contexto, 2011.

XUNTA DE GALICIA. Nomenclátor de Galicia, Santiago de Compostela, 2020. Disponível em: https://www.xunta.gal/nomenclator. Acesso em: 19 fev 2020.

Downloads

Publicado

2020-12-20