A possibilidade de geminação no período arcaico do português

as consoantes nasais duplas em contexto intervocálico

Autores

DOI:

https://doi.org/10.24206/lh.v11i1.63694

Palavras-chave:

Consoantes nasais, Estatuto fonológico, Português arcaico, Cantigas medievais galego-portuguesas, Geminação

Resumo

O objetivo deste trabalho consiste em estudar os fenômenos fonológicos do português do período arcaico, investigando especificamente as consoantes nasais duplas presentes em 250 cantares medievais galego-portugueses. O nosso propósito é o de verificar se, naquela época da história, a consoante nasal dupla, representada na grafia como <nn> ou <nh>, do ponto de vista fonológico, poderia ser interpretada como sendo geminada no ambiente intervocálico. A análise da amostragem foi empreendida a partir dos modelos fonológicos não-lineares. O método usado se fundamenta na observação da possibilidade de variação na escrita das consoantes nasais e na análise do comportamento fonológico de nn/nh dentro da sílaba e da palavra. Os casos coletados mostraram que, entre vogais, a nasal duplicada do PA é um elemento que vale por dois, podendo ser interpretada como sendo geminada, no nível fonológico. Não foram encontradas ocorrências de ditongo antes de nn/nh e de palavra proparoxítona com nasal duplicada no contexto de ataque da última sílaba, fatos que contribuem para a validação da nossa interpretação.

Biografia do Autor

Débora Aparecida dos Reis Justo Barreto, Universidade Estadual Paulista (UNESP)

Graduada em Letras (bacharelado e licenciatura) pela Universidade Estadual Paulista Júlio de Mesquita Filho, Faculdade de Ciências e Letras de Araraquara, UNESP (ano de conclusão: 2016). Mestre (ano de conclusão: 2019) e Doutora (ano de conclusão: 2023) em Linguística e Língua Portuguesa pela mesma instituição. É integrante do grupo de pesquisa Fonologia do Português: Arcaico e Brasileiro desde 2014, sob coordenação da Profa. Dra. Gladis Massini-Cagliari. Atualmente, realiza um Pós-Doutorado na área de Linguística e Língua Portuguesa.

Gladis Massini-Cagliari, Universidade Estadual Paulista (UNESP)

É Bacharel e Licenciada em Letras pelo Instituto de Estudos da Linguagem, Unicamp (1987), onde cursou também o Mestrado e o Doutorado em Linguística. Concluiu o Mestrado em 1991 e o Doutorado, em 1995. Fez Pós-Doutorado na University of Oxford, em 2002-2003 e na University of Sheffield (2023). Em 2005, obteve a Livre-Docência em Fonologia, no Departamento de Linguística, Faculdade de Ciências e Letras, UNESP, Campus de Araraquara, onde exerce atualmente a função de Professor Titular (concurso realizado em outubro de 2015). Suas atividades incluem a atuação como: coordenadora do Programa de Pós-Graduação em Linguística e Língua Portuguesa da Faculdade de Ciências e Letras da UNESP-Araraquara, de 2004 a 2007; Vice-Presidente do Grupo de Estudos Lingüísticos do Estado de São Paulo (biênio 2005-2007) e editora da revista Estudos Linguísticos (2005-2007); membro do Comitê de Avaliação da Capes, área de Letras e Lingüística (2005-2010); coordenadora do Grupo de Trabalho em Estudos Medievais da ANPOLL - Associação de Pesquisa e Pós-Graduação em Letras e Linguística, de agosto de 2008 a julho de 2012; co-editora da revista Alfa (A1) (2012-2016). É coordenadora do Grupo de Pesquisa Fonologia do Português: Arcaico Brasileiro. Atuou como membro do Comitê Assessor da área de Letras e Linguística (CA-LL) do CNPq (2016-2019), tendo coordenado o CA-LL em 2019. Foi Pró-Reitora de Graduação da UNESP (gestão 2017-2020). É autora de 6 livros e organizadora de outros 10, tendo publicado diversos artigos em periódicos, capítulos de livros e textos completos em anais, no Brasil e no exterior, nas áreas de Linguística Histórica, Fonologia, Filologia, Alfabetização. Sua pesquisa está concentrada principalmente na busca de pistas nos registros das cantigas medievais profanas e religiosas que permitam vislumbrar a história do ritmo e da prosódia do português, de suas origens até os dias de hoje.

Referências

ANGLÉS, H. La música de las Cantigas de Santa María del Rey Alfonso el sabio: fac-símil, transcripción y estudio critico por Higinio Anglés. Barcelona: Diputación Provincial de Barcelona; Biblioteca Central; Publicaciones de la Sección de Música, 1964.

BARRETO, D. A. R. J. Estudo das consoantes róticas nas cantigas medievais galego-portuguesas. 2019. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2019.

BARRETO, D. A. R. J. Análise do comportamento fonológico das consoantes líquidas do português dos trovadores. 2023. Tese (Doutorado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2023.

BIAGIONI, A. B. A sílaba em português arcaico. 2002. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2002.

CÂMARA JUNIOR, J. M. História e estrutura da língua portuguesa. 1. ed. Rio de Janeiro: Padrão, 1975.

CÂMARA JUNIOR, J. M. Estrutura da língua portuguesa. 15. ed. Petrópolis: Vozes, 1985. [1. ed., 1970].

CANCIONEIRO Português da Biblioteca Vaticana (Cód. 4803): Reprodução fac-similada com introdução de L. F. Lindley Cintra. Lisboa: Centro de Estudos Filológicos, Instituto de Alta Cultura, 1973.

CANCIONEIRO da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancuti): Cód. 10991. Reprodução fac-similada. Lisboa: Biblioteca Nacional, Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1982.

CANCIONEIRO da Ajuda: Edição fac-similada do códice existente na Biblioteca da Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda, 1994.

CEDEÑO, R. A. N.; MORALES-FRONT, A. Fonología generativa contemporánea de la lengua española. Washington, DC: Georgetown University Press, 1999.

COLLISCHONN, G. A sílaba em português. In: BISOL, L. (org.). Introdução a estudos de fonologia do português brasileiro. 4. ed. rev. e ampl. Porto Alegre: EDIPUCRS, 2005. p. 101-129.

COUTINHO, I. L. Pontos de gramática histórica. Rio de Janeiro: Livraria Acadêmica, 1974.

DICIONÁRIO REAL ACADEMIA GALEGA. Disponível em: https://academia.gal/inicio. Acesso em: 01 fev. 2024.

FIDALGO, E. As Cantigas de Santa María. Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 2002.

GOLDSMITH, J. A. Autosegmental Phonology. 1976. Tese (Doutorado em Linguística) – University of Cambridge, Cambridge, MA, 1976.

GOLDSMITH, J. A. Autosegmental & metrical phonology. Oxford: Blackwell, 1990.

GONÇALVES, M. F. A Ortografia Nacional (1904) de Gonçalves Viana e as ideias ortográficas dos reformistas sul-americanos. Revista Eutomia, Ano III, v. 1, n. 6, dez. 2010.

HALLE, M. Addendum to Prince’s “Metrical Forms”. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 81-86.

HAYES, B. The prosodic hierarchy in meter. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 201-260.

HAYES, B. Metrical Stress Theory: principles and case studies. Chicago: The University of Chicago Press, 1995.

HYMAN, L. M. Phonology: theory and analysis. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1975.

LEÃO, Â. V. Cantigas de Santa Maria de Afonso X, o sábio. Aspectos culturais literários. São Paulo: Linear B; Belo Horizonte: Veredas & Cenários, 2007.

LOPES, G. V. et al. Cantigas Medievais Galego Portuguesas [base de dados online]. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais, FCSH/NOVA, 2011. Disponível em: http://cantigas.fcsh.unl.pt. Acesso em: 30 jan. 2024.

MASSINI-CAGLIARI, G. Escrita do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa: fonética ou ortográfica? Filologia e Linguística Portuguesa, São Paulo, n. 2, p. 159-178, 1998.

MASSINI-CAGLIARI, G. Do poético ao lingüístico no ritmo dos trovadores: três momentos da história do acento. Araraquara: FCL, Laboratório Editorial, UNESP; São Paulo: Cultura Acadêmica, 1999.

MASSINI-CAGLIARI, G. Escrita do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa: fonética ou ortográfica? Filologia e Lingüística Portuguesa, São Paulo, n. 2, p. 159-178, 1998.

MASSINI-CAGLIARI, G. A música da fala dos trovadores: Estudos de prosódia do Português Arcaico, a partir das cantigas profanas e religiosas. 2005. Tese de Livre-Docência. Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2005.

MASSINI-CAGLIARI, G. Cancioneiros Medievais Galego-Portugueses. Fontes, edições e estrutura. São Paulo: WMF Martins Fontes, 2007.

MASSINI-CAGLIARI, G. A música da fala dos trovadores: desvendando a prosódia medieval. 1. ed. São Paulo: Editora UNESP Digital, 2015.

MASSINI-CAGLIARI, G. Em busca da prosódia inaudível: a duração musical como pista da constituição das frases entoacionais e dos enunciados prosódicos nas Cantigas de Santa Maria. Cadernos de Linguística, v. 2, n. 1, p. 1-20, 2021.

MATTOS E SILVA, R. V. Estruturas trecentistas: elementos para uma gramática do Português Arcaico. Lisboa: Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1989.

MATTOS E SILVA, R. V. O português arcaico: fonologia, morfologia e sintaxe. São Paulo: Contexto, 2006.

MATTOS E SILVA, R. V. Caminhos da linguística histórica: “ouvir o inaudível”. São Paulo: Parábola Editorial, 2008.

METTMANN, W. (org.). Cantigas de Santa María (cantigas 1 a 100): Alfonso X, el Sabio. Madrid: Castalia, 1986.

MONGELLI, L. M. Fremosos cantares: Antologia da lírica medieval galego-portuguesa. São Paulo: Martins Fontes, 2009.

PARKINSON, S. As Cantigas de Santa Maria: estado das cuestións textuais. Anuario de Estudios Literarios Galegos, p. 179-205, 1998.

PERLMUTTER, D. Phonological Quantity and Multiple Association. In: GOLDSMITH, J. A. (ed.). The handbook of Phonological Theory. Oxford, UK: Blackwell, 1995. p. 307-317.

PRINCE, A. S. Metrical Forms. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 45-80.

RAMOS, M. A. Nota Lingüística; critérios de edição; Normas de transcrição. In: GONÇALVES, E.; RAMOS, M. A. A Lírica galego-portuguesa (Textos Escolhidos). 2. ed. Lisboa: Editorial Comunicação, 1985. p. 81-127.

SELKIRK, E. The Syllable. In: HULST, H.; SMITH, N. (org.). The structure of phonological representations (part. II). Dordrecht: Foris, 1982. p. 337-383.

SOMENZARI, T. Estudo da possibilidade de geminação em português arcaico. Araraquara, 2006. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2006.

TEYSSIER, P. História da língua portuguesa. 6. ed. Lisboa: Sá da Costa, 1994.

WETZELS, W. L. Consoantes palatais como geminadas fonológicas no português brasileiro. In: Revista de Estudos da Linguagem, Belo Horizonte, v. 9, n. 2, p. 5-15, jul./dez. 2000.

WILLIAMS, E. B. Do latim ao português. 3. ed. Rio de Janeiro: Templo Brasileiro, 1975. [1. ed. 1938].

ZUCARELLI, F. E. Ditongos e hiatos nas cantigas medievais galego-portuguesas. 2002. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2002.

Downloads

Publicado

11-02-2025

Dados de financiamento