The possibility of twinning in the archaic period of Portuguese

double nasal consonants in intervocalic contexts

Authors

DOI:

https://doi.org/10.24206/lh.v11i1.63694

Keywords:

Nasal consonants, Phonological status, Archaic Portuguese, Medieval Galician-Portuguese cantigas, Gemination

Abstract

This study aims to analyse phonological phenomena from the medieval (archaic) period of Portuguese, specifically investigating double nasal consonants in 250 medieval Galician-Portuguese songs. The main purpose is to verify whether the double nasal consonants represented graphically as <nn> or <nh> could be considered geminate in intervocalic contexts, from the phonological viewpoint, at that historical period. The analysis is theoretically based on the non-linear phonological theory. The methodology departs from the observation of possible graphic variation in the register of nasal consonants and on the analysis of the phonological behaviour of sounds graphically represented by <nn/nh>, both inside the syllable and inside the word. The data show that the double nasal intervocalically can be considered an element which counts as two, in Archaic Portuguese, being interpreted phonologically as geminate. There are no occurrences of diphthongs before <nn/nh> and there are no proparoxytone words with double nasal in the last syllable onset; these facts corroborate to validate the interpretation of double nasals as geminate consonants, intervocalically.

Author Biographies

Débora Aparecida dos Reis Justo Barreto, Universidade Estadual Paulista (UNESP)

Graduada em Letras (bacharelado e licenciatura) pela Universidade Estadual Paulista Júlio de Mesquita Filho, Faculdade de Ciências e Letras de Araraquara, UNESP (ano de conclusão: 2016). Mestre (ano de conclusão: 2019) e Doutora (ano de conclusão: 2023) em Linguística e Língua Portuguesa pela mesma instituição. É integrante do grupo de pesquisa Fonologia do Português: Arcaico e Brasileiro desde 2014, sob coordenação da Profa. Dra. Gladis Massini-Cagliari. Atualmente, realiza um Pós-Doutorado na área de Linguística e Língua Portuguesa.

Gladis Massini-Cagliari, Universidade Estadual Paulista (UNESP)

É Bacharel e Licenciada em Letras pelo Instituto de Estudos da Linguagem, Unicamp (1987), onde cursou também o Mestrado e o Doutorado em Linguística. Concluiu o Mestrado em 1991 e o Doutorado, em 1995. Fez Pós-Doutorado na University of Oxford, em 2002-2003 e na University of Sheffield (2023). Em 2005, obteve a Livre-Docência em Fonologia, no Departamento de Linguística, Faculdade de Ciências e Letras, UNESP, Campus de Araraquara, onde exerce atualmente a função de Professor Titular (concurso realizado em outubro de 2015). Suas atividades incluem a atuação como: coordenadora do Programa de Pós-Graduação em Linguística e Língua Portuguesa da Faculdade de Ciências e Letras da UNESP-Araraquara, de 2004 a 2007; Vice-Presidente do Grupo de Estudos Lingüísticos do Estado de São Paulo (biênio 2005-2007) e editora da revista Estudos Linguísticos (2005-2007); membro do Comitê de Avaliação da Capes, área de Letras e Lingüística (2005-2010); coordenadora do Grupo de Trabalho em Estudos Medievais da ANPOLL - Associação de Pesquisa e Pós-Graduação em Letras e Linguística, de agosto de 2008 a julho de 2012; co-editora da revista Alfa (A1) (2012-2016). É coordenadora do Grupo de Pesquisa Fonologia do Português: Arcaico Brasileiro. Atuou como membro do Comitê Assessor da área de Letras e Linguística (CA-LL) do CNPq (2016-2019), tendo coordenado o CA-LL em 2019. Foi Pró-Reitora de Graduação da UNESP (gestão 2017-2020). É autora de 6 livros e organizadora de outros 10, tendo publicado diversos artigos em periódicos, capítulos de livros e textos completos em anais, no Brasil e no exterior, nas áreas de Linguística Histórica, Fonologia, Filologia, Alfabetização. Sua pesquisa está concentrada principalmente na busca de pistas nos registros das cantigas medievais profanas e religiosas que permitam vislumbrar a história do ritmo e da prosódia do português, de suas origens até os dias de hoje.

References

ANGLÉS, H. La música de las Cantigas de Santa María del Rey Alfonso el sabio: fac-símil, transcripción y estudio critico por Higinio Anglés. Barcelona: Diputación Provincial de Barcelona; Biblioteca Central; Publicaciones de la Sección de Música, 1964.

BARRETO, D. A. R. J. Estudo das consoantes róticas nas cantigas medievais galego-portuguesas. 2019. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2019.

BARRETO, D. A. R. J. Análise do comportamento fonológico das consoantes líquidas do português dos trovadores. 2023. Tese (Doutorado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2023.

BIAGIONI, A. B. A sílaba em português arcaico. 2002. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2002.

CÂMARA JUNIOR, J. M. História e estrutura da língua portuguesa. 1. ed. Rio de Janeiro: Padrão, 1975.

CÂMARA JUNIOR, J. M. Estrutura da língua portuguesa. 15. ed. Petrópolis: Vozes, 1985. [1. ed., 1970].

CANCIONEIRO Português da Biblioteca Vaticana (Cód. 4803): Reprodução fac-similada com introdução de L. F. Lindley Cintra. Lisboa: Centro de Estudos Filológicos, Instituto de Alta Cultura, 1973.

CANCIONEIRO da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancuti): Cód. 10991. Reprodução fac-similada. Lisboa: Biblioteca Nacional, Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1982.

CANCIONEIRO da Ajuda: Edição fac-similada do códice existente na Biblioteca da Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda, 1994.

CEDEÑO, R. A. N.; MORALES-FRONT, A. Fonología generativa contemporánea de la lengua española. Washington, DC: Georgetown University Press, 1999.

COLLISCHONN, G. A sílaba em português. In: BISOL, L. (org.). Introdução a estudos de fonologia do português brasileiro. 4. ed. rev. e ampl. Porto Alegre: EDIPUCRS, 2005. p. 101-129.

COUTINHO, I. L. Pontos de gramática histórica. Rio de Janeiro: Livraria Acadêmica, 1974.

DICIONÁRIO REAL ACADEMIA GALEGA. Disponível em: https://academia.gal/inicio. Acesso em: 01 fev. 2024.

FIDALGO, E. As Cantigas de Santa María. Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 2002.

GOLDSMITH, J. A. Autosegmental Phonology. 1976. Tese (Doutorado em Linguística) – University of Cambridge, Cambridge, MA, 1976.

GOLDSMITH, J. A. Autosegmental & metrical phonology. Oxford: Blackwell, 1990.

GONÇALVES, M. F. A Ortografia Nacional (1904) de Gonçalves Viana e as ideias ortográficas dos reformistas sul-americanos. Revista Eutomia, Ano III, v. 1, n. 6, dez. 2010.

HALLE, M. Addendum to Prince’s “Metrical Forms”. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 81-86.

HAYES, B. The prosodic hierarchy in meter. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 201-260.

HAYES, B. Metrical Stress Theory: principles and case studies. Chicago: The University of Chicago Press, 1995.

HYMAN, L. M. Phonology: theory and analysis. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1975.

LEÃO, Â. V. Cantigas de Santa Maria de Afonso X, o sábio. Aspectos culturais literários. São Paulo: Linear B; Belo Horizonte: Veredas & Cenários, 2007.

LOPES, G. V. et al. Cantigas Medievais Galego Portuguesas [base de dados online]. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais, FCSH/NOVA, 2011. Disponível em: http://cantigas.fcsh.unl.pt. Acesso em: 30 jan. 2024.

MASSINI-CAGLIARI, G. Escrita do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa: fonética ou ortográfica? Filologia e Linguística Portuguesa, São Paulo, n. 2, p. 159-178, 1998.

MASSINI-CAGLIARI, G. Do poético ao lingüístico no ritmo dos trovadores: três momentos da história do acento. Araraquara: FCL, Laboratório Editorial, UNESP; São Paulo: Cultura Acadêmica, 1999.

MASSINI-CAGLIARI, G. Escrita do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa: fonética ou ortográfica? Filologia e Lingüística Portuguesa, São Paulo, n. 2, p. 159-178, 1998.

MASSINI-CAGLIARI, G. A música da fala dos trovadores: Estudos de prosódia do Português Arcaico, a partir das cantigas profanas e religiosas. 2005. Tese de Livre-Docência. Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2005.

MASSINI-CAGLIARI, G. Cancioneiros Medievais Galego-Portugueses. Fontes, edições e estrutura. São Paulo: WMF Martins Fontes, 2007.

MASSINI-CAGLIARI, G. A música da fala dos trovadores: desvendando a prosódia medieval. 1. ed. São Paulo: Editora UNESP Digital, 2015.

MASSINI-CAGLIARI, G. Em busca da prosódia inaudível: a duração musical como pista da constituição das frases entoacionais e dos enunciados prosódicos nas Cantigas de Santa Maria. Cadernos de Linguística, v. 2, n. 1, p. 1-20, 2021.

MATTOS E SILVA, R. V. Estruturas trecentistas: elementos para uma gramática do Português Arcaico. Lisboa: Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1989.

MATTOS E SILVA, R. V. O português arcaico: fonologia, morfologia e sintaxe. São Paulo: Contexto, 2006.

MATTOS E SILVA, R. V. Caminhos da linguística histórica: “ouvir o inaudível”. São Paulo: Parábola Editorial, 2008.

METTMANN, W. (org.). Cantigas de Santa María (cantigas 1 a 100): Alfonso X, el Sabio. Madrid: Castalia, 1986.

MONGELLI, L. M. Fremosos cantares: Antologia da lírica medieval galego-portuguesa. São Paulo: Martins Fontes, 2009.

PARKINSON, S. As Cantigas de Santa Maria: estado das cuestións textuais. Anuario de Estudios Literarios Galegos, p. 179-205, 1998.

PERLMUTTER, D. Phonological Quantity and Multiple Association. In: GOLDSMITH, J. A. (ed.). The handbook of Phonological Theory. Oxford, UK: Blackwell, 1995. p. 307-317.

PRINCE, A. S. Metrical Forms. In: KIPARSKY, P.; YOUMANS, G. (org.). Phonetics and Phonology. Nova York: Academic Press, 1989. v. 1: Rhythm and Meter, p. 45-80.

RAMOS, M. A. Nota Lingüística; critérios de edição; Normas de transcrição. In: GONÇALVES, E.; RAMOS, M. A. A Lírica galego-portuguesa (Textos Escolhidos). 2. ed. Lisboa: Editorial Comunicação, 1985. p. 81-127.

SELKIRK, E. The Syllable. In: HULST, H.; SMITH, N. (org.). The structure of phonological representations (part. II). Dordrecht: Foris, 1982. p. 337-383.

SOMENZARI, T. Estudo da possibilidade de geminação em português arcaico. Araraquara, 2006. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2006.

TEYSSIER, P. História da língua portuguesa. 6. ed. Lisboa: Sá da Costa, 1994.

WETZELS, W. L. Consoantes palatais como geminadas fonológicas no português brasileiro. In: Revista de Estudos da Linguagem, Belo Horizonte, v. 9, n. 2, p. 5-15, jul./dez. 2000.

WILLIAMS, E. B. Do latim ao português. 3. ed. Rio de Janeiro: Templo Brasileiro, 1975. [1. ed. 1938].

ZUCARELLI, F. E. Ditongos e hiatos nas cantigas medievais galego-portuguesas. 2002. Dissertação (Mestrado em Linguística e Língua Portuguesa) – Faculdade de Ciências e Letras, Universidade Estadual Paulista, Araraquara, 2002.

Published

2025-02-11